Վեր­ջաց­նե­լով այս գր­քոյ­կը, պարտք կը զգամ յայ­տա­րա­րե­լու թէ՝ ես ոչ զի­նու­ո­րա­կան վար­ժա­րա­նի մը ըն­թաց­քը աւ­ար­տած եմ, ոչ ալ մաս­նա­գի­տա­կան ճիւղ մշա­կած. հե­տեւ­ա­բար յաւ­ակ­նու­թիւն չու­նիմ եր­բեք մաս­նա­գի­տա­կան գործ մը ներ­կա­յաց­նե­լու իմ հայ­րեր­նա­կից­նե­րուս։ Կե­ան­քը ինքն է եղած՝ իր փոր­ձա­ռու­թիւ­նով իմ՝ ինչ­պէս նաև իմ շատ մը ըն­կեր­նե­րուս դաս­տի­ա­րա­կը։ Ի հար­կէ, սր­տանց կը փա­փա­քէ­ի, որ օր մը, և այն մօ­տաւ­որ ապա­գա­յին մէջ, գի­տա­պէս, մաս­նա­գի­տա­կան կր­թու­թե­ամբ օժ­տու­ած երի­տա­սարդ­ներ յա­ջոր­դէ­ին մե­զի և աւ­ե­լի յա­ջո­ղու­թե­ամբ, աւ­ե­լի ձեռն­հա­սու­թե­ամբ վա­րէ­ին մար­տա­կան բա­նա­կը։

Սա­կայն, չեմ կր­նար այս առ­թիւ իմ ու­նե­ցած մէկ ճշ­մա­րիտ ցաւս ծած­կեր։ Մո­տաւ­ո­րա­պէս եր­կու տա­րի­է ի վեր ար­տա­սահ­ման կը գտ­նու­իմ և պա­տե­հու­թիւնն ու­նե­ցած եմ մօ­տէն ճանչ­նա­լու ար­տա­սահ­մա­նի այլ և այլ հայ գա­ղութ­նե­րու երի­տա­սար­դու­թիւ­նը։ Թո­ղունք ան­ցե­ա­լը, տաս­նը­հինգ տա­րի­է վեր հա­յու­թե­ան հա­մար ար­դէն զէնքն ու զի­նա­վար­ժու­թիւ­նը դար­ձել է կեն­սա­կան, հար­կադ­րո­ղա­կան անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն։ Երկ­րէն դուրս գտ­նու­ող երի­տա­սարդ­նե­րէ ոմանք իրենց աչ­քե­րով տե­սած են թէ՝ ինչ­պէս զօ­րաւ­ո­րին սու­րը արիւ­նով լու­աց Հայ­րե­նի­քը և իր առ­ջեւ խո­նար­հե­ցուց մեր հայ­րե­րը, մեր մայ­րե­րը, քոյ­րե­րը ու ամէնքս։ Չի տես­նող­ներն ալ իրենց ականջ­նե­րով լսե­ցին ու կը լսեն ամէն օր։ Բայց ի՞նչ են ըրած մինչև հի­մա՝ խրա­տու­ե­լու հա­մար կե­ան­քի դա­սե­րէն չի կրկ­նե­լու ան­ցե­ա­լի տխուր սխալ­նե­րը։ Ոչի՜նչ։ Չի տե­սայ եր­կու վայր, ուր տա­սը-ք­սան երի­տա­սարդ­ներ քով-­քո­վի գա­յին և բռ­նու­թե­ան սահ­ման­նե­րեն հե­ռու և ամէն կեր­պով ազատ՝ օտար եր­կիր­նե­րու մէջ մէկ-­մէկ զէնք առ­նէ­ին ձեռ­քեր­նին և զի­նա­վար­ժու­թե­ան հետևէին, չի տե­սայ և ցաւ­ով կ'ը­սեմ ասի­կա։ Հա­պա ի՞ն­չու կը քն­նա­դա­տեն զա­նոնք, որ երկ­րին մէջ ո՛չ զէնք առ­նե­լու մի­ջոց, ո՛չ ալ վար­ժու­ե­լու դիւ­րու­թիւն ու­նին։

Ամէն օր երեւ­ան եկած դէպ­քերն ու անոնց յայտ­նու­թիւ­նը մե­զի բա­ցարձա­կօ­րէն կը սոր­վեց­նեն թէ հա­յը, ըլ­լայ Տաճ­կաս­տան, ըլ­լայ Կով­կաս, Պարս­կաս­տան կամ ու­րիշ տեղ, իր կե­ան­քը պահ­պա­նե­լու մէկ մի­ջոց մը ու­նի, մէկ պաշտ­պան մը, այն ալ զէնքն ու զի­նա­վար­ժու­թիւնն է։ Մարդ ո՛չ հե­րոս, ո՛չ ալ կռու­ող կը ծնի. զէնքն է որ մար­դուն կռու­ե­լու ըն­դու­նա­կու­թիւն կու­տայ և դի­մադ­րու­թե­ան ոգի կը ստեղ­ծէ անոր մէջ։ Անոնք որ կը սպա­սեն՝ թէ մեր նոր սե­րունդ­նե­րը առանց զէն­քի ըն­տե­լա­նա­լու, առանց զի­նա­վար­ժու­թե­ամբ պա­րա­պե­լու վա­ղը կռու­ող­ներ պի­տի դառ­նան, տղա­յա­կան մի­ամ­տու­թիւն­նին է որ կը յայտ­նեն, ու­րիշ ոչինչ։ Այդ կեր­պով՝ եթէ դա­րեր ալ սպա­սենք, նո­րէն երկ­չոտ­ներ, ստ­րուկ­ներ պի­տի մնանք, և նո­րէն մեր կե­անյքն ու պա­տիւ­ը պի­տի ըլ­լան օտա­րի ձեռ­քի խա­ղա­լի­քը։

Ես չեմ որ կը հրաւ­ի­րեմ ձեզ, ար­տա­սահ­մա­նե­ան երի­տա­սարդ­ներ, այլ դժ­բախտ Հայ­րե­նի­քին հողն ու քա­րը իրենց արիւ­նով ներ­կած մեր նա­հա­տակ­ներն ու պաշ­տե­լի հե­րոս­ներն են, որ կոչ կ'ը­նեն ձե­զի զէն­քի, զի­նա­վար­ժու­թե­ան ու վրէժխնդ­րու­թե­ան։

Լսե­ցէք անոնց Ձայ­նը, որ մեր կե­ան­քին Ձայնն է։